Vleermuizen bedienen zich van hoge frequenties (toonhoogten) om insecten te lokaliseren en elkaar te laten weten waar ze zijn. Die geluiden zijn zo hoog dat ze voor mensen niet te horen zijn. We noemen dit ultrageluid. Verschillende soorten vleermuizen maken gebruik van verschillende toonhoogten, waarmee je de ene soort vleermuis van de andere zou kunnen onderscheiden als je hun geluiden zou kunnen horen. Vleermuisliefhebbers hebben een technische truuk gevonden waarmee ze het ultrageluid van vleermuizen hoorbaar kunnen maken: ze gebruiken ‘vleermuisdetectoren’ om ultrageluid om te zetten naar geluiden die mensen kunnen horen. Je ziet iemand die op zoek is naar vleermuizen daarom vaak met een apparaatje rondwijzen om eventuele vleermuizen te beluisteren. Het geluid dat vleermuizen maken mag dan te hoog zijn voor mensen: het volume van die geluiden is hard genoeg om van tien meter afstand met een vleermuisdetector te kunnen horen.
Hoe werkt een vleermuisdetector
Een vleermuisdetector heeft een microfoon waarmee het geluid van een vleermuis wordt opgevangen. De gebruikte microfoons zijn speciaal geschikt voor ultrageluid. Een elektronisch circuit zorgt ervoor dat het ultrageluid wordt verschoven naar hoorbare frequenties en wordt vervolgens versterkt om met een luidspreker te kunnen beluisteren. Een volumeknop zorgt ervoor dat het geluid hard genoeg klinkt en een frequentieknop zorgt ervoor dat de detector voor bepaalde ultrageluiden extra gevoelig is. Het gebruik van een vleermuisdetector is niet al te ingewikkeld: begonnen wordt met de frequentieknop in de middenstand en de volumeknop op de hoogste stand. De microfoon wordt gericht op de plekken waar vleermuizen kunnen vliegen. Als er geluid hoorbaar is, wordt de frequentiegevoeligheid aangepast zodat zoveel mogelijk van de geluiden van de vleermuis hoorbaar worden gemaakt.
Kopen of maken
Voor een bedrag zo tussen de 25 en 40 euro zijn heel bruikbare vleermuisdetectoren in kitvorm de handel. Ik heb er vier verschillende bekeken, gebouwd en uitgeprobeerd. Ze verschillen in bruikbaarheid en bouwcomplexiteit. Om een detector te maken heb je iets van gereedschap en wat handigheid nodig, maar van beide nog niet eens zoveel. Een kleine soldeerbout met wat soldeertin, een zijkniptangetje en een schroevendraaier is wel voldoende.
De Whadda en Franzis zijn goed verkrijgbaar bij Okaphone in de Ebbingestraat, via Bol.com of via Amazon.nl. De ELV en Curious zijn alleen verkrijgbaar via de website van de leverancier. Alle bouwpakketten komen zonder batterijen maar zijn verder wel compleet, op de Whadda naar: hier is nog een aparte (stereo) koptelefoon nodig.
Professionele vleermuisdetectoren hebben vaak wat extra’s ten opzichte van de zelfbouwapparaten. Zo zijn ze vaak voorzien van een indicatie van de luisterfrequentie en hebben soms een schermpje waarop deze gegevens getoond worden. Voor het gebruik maakt dat niet echt veel uit, maar maakt in prijs wel veel verschil. Kant-en-klare detectoren kosten zo tussen de 80 en 250 euro.
| Kenmerk | Whadda WSAK8118 | ELV FMD1 | Curious DIY Kit | Franzis Fledermaus detector |
| Prijs | € 24,95 | € 39,95 | € 33,95 | € 37,99 |
| Behuizing | Geen (3D print optie) | ABS spuitgiet | Plexiglas platen | Karton doos |
| Microfoon | 2 x electreet | MEMS-1 | Ultrasone opnemer | Ultrasone opnemer |
| Luidspreker | Hoofdtelefoon (niet inclusief) | Ingebouwde luidspreker | Ingebouwde luidspreker | Ingebouwde luidspreker |
| Instellingen | Volume en frequentie | Volume en frequentie | Frequentie | Volume en frequentie |
| Frequencygevoeligheid | 20 kHz – 90 kHz | 20 kHz – 80 kHz | 20 kHz – 120 kHz | 20 kHz – 120 kHz |
| Voeding | 3 x AA | 2 x AAA (automatisch uit) | 1 x 9 V blokbatterij | 1 x 9 v blokbatterij |
| Bouwduur | 60 minuten | 30 minuten | 180 minuten | 20 minuten |
| Complexiteit | Laag | Midden | Midden | Laag |
Vergelijking detectoren
De mooiste en meest professionele zelfbouw-vleermuisdetector is zonder twijfel de ELV FMD1. Het is een handzaam apparaatje met een professionele uitstraling, een goede gevoeligheid en voldoende krachtige ingebouwde luidspreker. Als kit is hij niet al te complex: veel onderdelen zijn al voorgemonteerd en het werk zit vooral in het solderen van schakelaar, regelknoppen en luidspreker. Het samenbouwen van print en behuizing is een zeer nauwkeurig klusje omdat alles nét past. Het is een leuk apparaat om mee te werken en de automatische uitschakeling om de batterij te sparen kan handig zijn. Door de uitgekiende behuizing is de ELV waarschijnlijk ook de meest degelijke van de vier.
Een heel uitgebreid soldeeravontuur ga je aan met de Curious DIY Kit, die met een grappige plexiglazen behuizing komt. Het is veel werk om deze kit te solderen, maar er zijn wel veel mogelijkheden om deze kit uit te breiden met bijvoorbeeld een microcontroller en display. Het geluid is luid, de gevoeligheid hoog en de bruikbaarheid heel goed. De Curious is een ‘Open Source’ ontwerp, hetgeen betekent dat het gehele ontwerp openbaar is. Dat geldt in iets mindere mate voor de andere kits, hoewel deze in principe met dezelfde informatie komen als de Curious.
De Whadda WSAK8118 (voorheen Velleman K8118) is net als de Curious opgebouwd met traditionele onderdelen en heeft een leuk ontwerp. Het komt niet met een behuizing, maar er is een 3D model beschikbaar. Het apparaat maakt als enige gebruik van traditionele microfoons en is als enige in stereo uitgevoerd. Hierdoor kan het apparaat gebruikt worden om de richting van een vleermuis te bepalen. Het 3D ontwerp is te vinden op https://www.thingiverse.com/thing:2955840 en kan geprint worden op iedere 3D printer. In de buurt zijn verschillende hobbyisten die daarbij vast willen helpen.
De Franzis Fledermaus is intern vergelijkbaar met de ELV en heeft ook al de meeste onderdelen voorgemonteerd. De bouw is echter eenvoudiger dan de ELV en de kartonnen doos waarin de onderdelen worden geleverd doet ook dienst als behuizing. Dat maakt het een alleraardigst bouwproject voor de jongere onderzoeker, die hiermee een kwalitatief hoogwaardig product in handen heeft dat niet al te duur is en eenvoudig is op te bouwen. Toen ik op zoek was naar een geschikte behuizing voor de Whadda kwam ik ook een 3D ontwerp tegen voor de Franzis op https://www.thingiverse.com/thing:4686210. Nodig is dat niet, maar het maakt de Franzis wel een stuk hipper.
Gebruikservaringen
Ik ben het afgelopen najaar met de vleermuisdetectoren op pad geweest. In de Brandenburgerstraat in de buurt vliegen een paar vleermuizen en die kun je goed met de detectoren beluisteren. Het is moeilijk te beschrijven hoe de geluiden klinken: de klik- en gilgeluiden van vleermuizen zijn duidelijk herkenbaar, maar door de elektronische verschuiving van de toonhoogten heb je altijd het gevoel alsof je naar een computerspel aan het luisteren bent. Dat valt extra op bij de Whadda, die welliswaar mooi stereogeluid heeft, maar ook dubbel zoveel bijzonder geluid geeft. En omdat je met de Whadda ook gebruik maakt van een koptelefoon, zit je echt wel in een geluidskooitje. Maar voor de echte vleermuisliefhebber denk ik een bonus.
De Franzis en ELV ontlopen elkaar niet zoveel: het geluid van de Franzis is iets beter, maar de ELV is veel gemakkelijker in de bediening, want handzamer.
Ik zou de Curious waarschijnlijk op een vaste plek willen monteren en met het internet verbinden. De Whadda is handig vanwege de richtinggevoeligheid. De ELV kun je lekker altijd bij je dragen, werkt goed en ziet er fantastisch uit. Voor in de buurt is de Franzis, ondanks de kartonnen behuizing toch wel echt een koploper. Je kunt de kit leuk met een vriend of (klein) kind maken, het ziet er heel leuk uit en de interne elektronica is samen met de ELV echt wel koploper. Samen met de ELV is de Franzis onze favoriet.
Geteste detectoren
- Whadda WSAK8118 https://www.velleman.eu/products/view/?id=461832&lang=nl
- ELV Bausatz Fledermaus-Detektor FMD1 https://de.elv.com/elv-fledermaus-detektor-fmd1-komplettbausatz-151462
- Curious Electric Bat Listener https://www.curiouselectric.co.uk/products/bat-listener-2016?variant=26475859528
- Franzis Fledermausdetektor zum Selberbauen https://www.franzis.de/maker/bausaetze/fledermausdetektor-zum-selberbauen-bausatz
Prima artikel, zeer interessant project om een te overwegen zelf in elkaar te zetten, Ik weet dan er laat in de avond in mijn tuin hele kleine zeer snelle UFO’s rondvliegen, en dat zouden best wel eens vleermuizen kunnen zijn. Ze gaan sneller dan vogels en ze gaan niet met de kippen op stok.
Wat ik ook een interessant project zou vinden is iets om geluiden aan de andere kant van het spectrum te detecteren, namelijk de zeer lage geluiden. Soms hoor ik een zeer lage bromtoon en soms hoor ik dat niet, ik vermoed dat het ondergrondse motoren van pompen zijn die gebruikt worden om iets aan of af te voeren. Ik kan ook geen richting aangeven waar het vandaan zou komen. Misschien zou elektronica behulpzaam kunnen zijn.